Prokletije – Karaula.

O Karauli i drugim karaulama, Grebaje, avgust 2022.

Karaula – od turskog karawul ili karaghul, utvrđeno stražarsko mesto, objekat za zaštitu državne granice.

Pogranične oblasti imaju burnu, tešku istoriju, posebno kada i geografski faktori idu tome u prilog.

Plavsko-gusinjska kotlina je sa tri strane okružena planinskim vrletima Prokletija i Komova. Uslovi za život u ovoj prostranoj i vodom bogatoj župi daleko su povoljniji nego u surovom planinskom prostoru koji je opkoljava. Brdsko-planinska plemena su od davnina težila silasku u dolinu, u neprestanoj borbi za svoj Lebensraum.

Prostor Prokletija južno od Gusinja je tako postojbina albanskog plemena Keljmend ili Klimenti. Klimenti su katolici – samo ime plemena potiče od njihovog zaštitnika Svetog Klimenta.

Prostor oko Komova i gornjeg Polimlja tradicionalno pripada srpskom plemenu Vasojevići, a čijom se kolevkom smatra Lijeva Reka. Konačno, na visoravni zapadno od kanjona reke Cijevne obitavaju Kuči, čija katuništa dopiru visoko pod Mojan i Komove, sa njihove južne strane.

Nakon pada Srpske srednjevekovne države, ovaj prostor zaposedaju novi gospodari koji donose i novu veru – islam. Turci Osmanlije se nisu mnogo interesovali za teško pristupačne planinske predele, dok u plodnim rečnim dolinama i župama uspostavljaju feudalni poredak. Stanovništvo je u prvim vekovima turske vlasti i dalje većinski hiršćansko. Promene dolaze nakon Velikog Turskog-Austrijskog rata 1683-1699. Srbi na poziv Austrije podižu ustanak, i doprinose da austrijska vojska prodre čak do Skoplja. Okolnosti se međutim menjaju, Osmansko carstvo uzvraća udarac, srpsko stanovništvo se u strahu od odmazde iseljava sa prostora koje su nastanjivali vekovima (Velika seoba Srba 1690).

U taj napušteni prostor silaze okolna mahom arbanaška plemena, a u manjem obimu i Kuči i Vasojevići.

Stanovništvo će se kontinuirano doseljavati u Plavsko-gusinjsku i Rugovsku kotlinu sve do XIX veka. Razlozi su brojni: siromaštvo, visoka stopa nataliteta, bežanje od krvne osvete, lakši i sigurniji život po primanju islama.

1878. na Berlinskom kongresu Knjaževina Crna Gora značajno uvećava svoju teritoriju. Andrijevica je tada ušla u njen sastav, ali su Plav, Gusinje i Berane ostali u sklopu Pećkog i Sjeničkog sandžaka. 

Sandžak je u periodu od Berlinskog kongresa do Balkanskih ratova, neka vrsta političkog zemljouza Turske. Nakon aneksije Bosne od strane Austro-Ugarske, Sandžak je sada njen najzapadniji deo koga odlikuje opšta zaostalost stanovništva, nesigurnost, meteži, pobune, stalni sukobi duž novih granica sa ojačalom Srbijom i Crnom Gorom.

Nova, neprirodna granica je značajno iskomplikovala tradicionalni život podelom plemenskih imanja, šuma, pašnjaka, izvorišta, kao i izgradnjom karaula. To dovodi do neprekidnih trvenja i sukoba pogotovo između Vasojevića i stanovnika Rugovske kotline (planina Mokra). Spirala nasilja krvne osvete i dalje je bila veoma prisutna u ovim krajevima.

Konačno oslobođenje ovih krajeva desiće se tek u Prvom balkanskom ratu. Isto je u na mnogim mestima ispraćeno nasiljem i odmazdom prema domaćem stanovništvu islamske vere 1912-1913. a kao posledica kontinuiranog međunacionalnog i međuplemenskog sukoba koji je na prostoru Plava, Gusinja, Peći i Rožaja praktično sve vreme postojao još od 1878.

Dok je staro Gusinje zauzimalo povoljan geografski položaj na ruti trgovačkih karavana od Skadra do Raške i Peći, upravo povlačenjem novih graničnih linija, ovi krajevi dospevaju u zapećak ekonomskih dešavanja, što produbljuje siromaštvo a stanovnike tera u pečalbu. Taj trend se nije promenio do današnjeg dana.

Sadašnja granična linija u Prokletijama je utvrđena 1926. godine između tadašnje Kraljevine Jugoslavije i Kraljevine Albanije. Ka istoku, ona prati travnati greben Popadije i Trojana. Na pašnjacima Popadije još u doba prve Jugoslavije je sagrađena karaula. Da li po samoj karauli u podnožju, ili zbog osmatračkih mogućnosti koje pruža, uglavnom, obližnji stenoviti vis je poneo isti naziv – Karaula.

Šumska staza iz doline Grbaje do vrha Karaula (1918m) (“Zijova staza”) je prokrčena tako još davne 1934. godine upravo za potrebe graničara. Od račvanja sa glavne staze ka Volušnici na 1430m do prevoja na 1740m ova staza ima 11 pravilnih serpentina.

Izlaskom na neobičan stenoviti vis otvara se još jedna u nizu nestvarnih prokletijskih vizura. U prvom planu je sada već svima dobro poznati travnati greben Volušnice, dok iza na suprotnoj surovoj strani masiva proviruje plejada mramornih divova. Karanfili, Fortit, Vukoces, Lagojve, Škurt… Vrhovi na koje se usuđuju samo najspretniji, najspremniji i najhrabriji.

Čudesna lednička dolina Grbaje ili kako meštani kažu Grebaje, danas u celosti pripada Crnoj Gori.
Njena istočna strana (Karanfili) je izrazito krečnjačka, surova, i teško pristupačna. Zapadna strana (Volušnica) je pitoma i gostoljubiva, ovde je i geološki sastav drugačiji (vulkanske, metamorfne stene, voda se zadržava na površini).

Po dubini doline otvaraju se tri minijaturne livade okružene bukovom šumom. U samom dnu, na kartama označenom kao (grbajska) Zastan uzdiže se još jedan zid od planine – to je severna strana centralno pozicioniranog vrha Maja Vajušit (2110m) koji poput svetionika stražari nad ovom dolinom.

Nekoliko markiranih staza produžavaju dalje u planinu sa poslednje livade. Moguće je produžiti dalje stazom koja ulevo ulazi u šumu, ka lokalitetu Kotlovi u podnožju stene neobičnog oblika – Koplje.

Ili je moguće izaći na pogranični kraški plato (Peskovi). I konačno moguće je produžiti ka pomenutom vrhu Maja Vajušit.

Danas nas je kiša osujetila u sprovođenju bilo koje od ovih opcija. Na koju god vrletnu stranu da se krene, vremenski uslovi moraju biti idealni, jer surove Prokletije ne praštaju. Planine ostaju, pobeći neće.

Đorđe, Miloš, Nebojša, Grbaja, avgust 2022. godine.