U Stolac sam se uputio gotovo hodočasnički – jer diviti se i pisati o stećcima prosto ne ide a da nisam posetio Radimlju i rodni grad Maka Dizdara.
Na jugu Bosne i Hercegovine, u blizini staroga hercegovačkoga gradića Stoca, vjekuje znameniti kulturno-historijski spomenik ove zemlje, bijeli monolit, oblikom sarkofag, ukrašen reljefnim prikazom čovjeka visoko uzdignute raširene desne ruke. Riječ je o tek jednom među gotovo 70 hiljada sličnih spomenika, čije danas najčešće koriišćeno ime – stećak – dolazi od riječi stojećak ili stojeći kamen. U narodu je poznat pod različitim nazivima: kam, mramor, mešeta, bilig…
Gorčin Dizdar – Stećak
Ovom rečenicom unuk Maka Dizdara, Gorčin Dizdar počinje svoju knjižicu o stećcima u kojoj na veoma jasan, jednostavan i slojevit način objašnjava ovu specifičnu, anahronu kulturu mrtvih.
Možda poslednji put u Evropi, usred kršćanskog ambijenta, ponovo se pojavio jedan i danas još gotovo nepoznat oblik kulture mrtvih. to su stećci po srednjevekovnim grobljima Bosne i Hercegovine. Zašto su nastala ova čudna mjesta kulta smrti i zašto su nastale upravo ovdje, u tom predjelu i u to vrijeme? Moćne emocionalne snage morale su djelovati pa da se ova iskonska plastika, što liči na rano doba čovječanstva, doživi i probudi.
Mramorna Radimlja je, ispostaviće se, samo jedan sloj bogatih naslaga prošlosti kojima obiluje Stolac, čiji okolni prostor je još u starom veku prepoznat kao pogodno mesto za život.
Nadomak je mora i samim tim izložen toplim mediteranskim strujanjima. Ovde je i hercegovački kamen na kratko ustuknuo pred dragocenom zemljom Vidovog polja i zelenom oazom reke Bregave, dok su okolna brda nudila zaklon i neophodnu zaštitu protiv nepozvanih.
Povoljna geografija terena doprinela je civilizacijskom razvitku mesta po modelu grčkog polisa. To je u neku ruku bio antički Daorson. Helenizovano ilirsko pleme Daorsi baš ovde podižu svoj glavni grad o čijem postojanju i danas svedoče neobične megalitske zidine.
Na putu do Daorsona prolazi se pored jedva primetnog sela Ošanići. U kamenu i šiblju ovde se krije jedna neobično skladna, minijaturna pravoslavna crkva koja datira čak iz 1505. godine. Crkva je posvećena apostolima Svetom Petru i Pavlu.
Dan Svetog Petra ili Petrovdan slavi se 12. jula po novom kalendaru ili 29. juna po starom (julijanskom) kalendaru. Po narodnoj predanju Sveti Petar donosi toplo vrijeme da žito zrije. Oko Petrovdana u Hercegovini dospijevaju i smokve Petrovače. Nekad je bio običaj da se uoči Petrovdana pale lile od sasušene kore trešnje ili breze. Pretpostavlja se da naziv Ošanići ili kako ga mještani nazivaju Ošanjići, dolazi od perzijskog “Hoš ana/e” ili “Dobri ljudi”. Kod crkve se nalaze i dvije kamene ili sudačke stolice uklesane u žive stijene koje su predstavljale suštinski simbol vlasti i ugleda feudalnog društvenog sloja. Služile su uglednim feudalcima da na njima sjede, obavljaju sudačke funkcije i vrše suđenje nad optuženim. Smatra se da je grad Stolac svoje današnje ime dobio po ovim sudačkim stolicama. (“Stolac X – Raskršće civilizacija”)
Okolina Stoca slovi za pravu riznicu očuvanih nekropola stećaka. Ovdašnjii stećci su čuveni kako po bogatstvu izrade, tako i po veštini stolačkih “kovača” i “dijaka”. I tu se vraćam na početak priče – otkud ja zapravo ovde.
Radimlja je najkompletnija nekropola stećaka. Iako je njen današnji izgled narušen banalnim okruženjem, Radimlja je muzej na otvorenom.
Fantastičan svet simbola uklesanih u kamen, najbolje se može osmotriti upravo u Radimlji: Sunce, mesec, krst, štit, loza. Motiv predimenzionisane, uzdignute ljudske ruke je poput “zaštitnog znaka” Radimlje.
Motiv ruke, naročito prema nebu ispružene, veoma je čest u kamenu. Ako je kombiniran sa simbolima sunca, mjeseca i zvijezda onda označava adoraciju, jer su nebeska svjetlila lađe za putovanje duša pravednika, krstjana, u vječni svijet (Mak Dizdar)
Dok Radimlja obiluje ukrasima i simbolima, obližnja nekropola Boljuni (locirana u pravcu Neuma) pleni netaknutim nestvarnim ambijentom. Na Boljunima vreme doslovno stoji.
Sve je na Boljunima isto kao pre pet stotina godina. A prolećni dažd je dodatno isprao mramorje i pojačao teksturu ornamenata.
Kameni spavači obitavaju u senci debelih hrastova koji su, rekao bih, stari koliko i sami stećci. Živo višestoletno drvo i neživi kamen u njegovoj senci deluju kao slika putovanja duše u večnost.
Satvoren u tijelu zatvoren u koži Sanjaš da se nebo vrati i umnoži Zatvoren u mozak zarobljen u srce U toj tamnoj jami vječno sanjaš sunce Zarobljen u meso zdrobljen u te kosti Prostor taj do neba Kako da premosti? Mak Dizdar "Slovo o čovjeku" (iz zbirke pesama Kameni spavač)
I konačno, kamen bi bio samo kamen da nije stiha i misli velikog Maka Dizdara, Njegova tužna životna priča, paradigma je bosanskog i hercegovačkog borca sa vetrenjačama. “Bosni je bilo suđeno da sanja o pravdi, da radi za pravdu i da na nju čeka, ali da je ne dočeka.”
Makova hiža u Stocu mesto je gde se brižljiva čuva sećanje na jednog od najvećih pesnika XX veka sa naših prostora, rođenog i odraslog upravo u Stocu, a na čije je stvaralaštvo u najznačajnijoj meri upravo uticao svet simbola uklesanih u kamenu sa kojima se Mak sreo još u svom detinjstvu.
“Godinama me muči fenomen srednjevekovnog čovjeka Bosne (zbog kojih su anđeli pocrnjeli, a Satanel dobio nove bore). Satima sam stajao pred stećcima nekropola ove zemlje, smještenim pod noge prastarih šuma. Sa kamenih gromada ulazili su u mene raznoliki simboli sunca, isprepletanog bilja i ispruženih ljudskih ruku. Noću sam opkoljen zapisima sa margina starih knjiga čiji redovi vrište upitnicima apokalipse. U pohode mi tada dolazi spavač ispod kamena. Njegove blijede usne od miljevine otvaraju se da bi njegov nemušti jezik postao zvučan. U njemu prepoznajem sebe ali još nisam siguran da sam na putu skidanja plašta sa ove tajne…”
Mak Dizdar
Stolac, 1. maj 2022. godine
NESTVARNA MESTA. 