Se vogliamo che tutto rimanga com’è, bisogna che tutto cambi.

Tomasi di Lampedusa – Il Gattopardo

Sicilija je geografsko i civilizacijsko čvorište Mediterana, osovina točka istorije starog kontinenta. Gotovo da nema nekog velikog naroda i dinastije koja ovde nije ostavila traga u poslednja tri milenijuma. Od Feničana, Grka i Rimljana preko Vizantije, Arapa, Normana, Sveva sve do Aragonaca i Anžujaca, Burbona i Napoleona, engleskih admirala i Garibaldija.

Stari Grci su pojas svojih kolonija na jugu Italije zvali “Magna Grecia”, u prevodu Velika Grčka. Po moći se isticala kraljevina Sirakuza. U III veku pre nove ere, stare Grke potiskuju Rimljani. “Noli turbare circulos meos” – Ne diraj moje krugove, odbrusio je slavni Arhimed rimskom vojniku prilikom opsade Sirakuze za šta je bio kažnjen smrću.

Nakon pada Rima pod Varvarima, na Siciliji se na kratko smenjuju Vandali i Ostrogoti da bi od VI do IX veka pripadala istočnom Rimskom carstvu odnosno Vizantiji. U IX veku na Siciliju, u zenitu svoje moći na Mediteranu, dolaze Arapi i postepeno istiskuju vizantijska uporišta.

Od Arapa potiče tradicionalna podela Sicilija na tri doline. To su Val Demone (severoistok) Val di Noto (jugoistok) i Val di Mazzara (zapad). Triscele – glava sa tri savijene noge na grbu Sicilije simbolizuje ove tri pokrajine.

Emirato di Sicilia postoji od 948. do 1091. godine kada i poslednje uporište Arapa u Italiji, gradić Noto, preotimaju “lutajući ratnici”, frankofoni Normani. Period vladavine normanskih vladara Ruđera I i naslednika Ruđera II predstavlja zlatni vek Sicilije. Palermo je u to vreme civilizacijski centar poznatog sveta mnogo pre uspona Đenove, Firence i Venecije.

Normani nisu bili klasični osvajači. Verska tolerancija i religijski sinkretizam na Siciliji toga vremena predstavljaju unikatne pojave za srednji vek na evropskom tlu u celini. Palatinska kapela u Normanskoj palati u centru Palerma je tako u donjem delu ukrašena arapskim ornamentima, na koje se u svodovima i kupolama nadovezuju vizantijski mozaici u zlatu sa Hristom pantokratorom i apostolima, ali sa porukama na latinskom jeziku.

Poput Aristetola čija su dela do nas preživela posredno, zahvaljajući arapskim prevodima, tako se i neka od najbolje očuvanih dela vizantijske sakralne umetnosti nalaze upravo na Siciliji, u crkvama i katedralama koje su gradili Normani.

Crkveni raskol između pape i patrijarha, između Rima i Carigrada, dogodio se 1054. godine tek koju deceniju pre upada Normana na jug Italije. Kao prvobitni paganski ratnici bez jakog, višegeneracijskog staža u hrišćanstvu, deluje da nisu bili preterano opterećeni ovom podelom hrišćanske sfere na istok i zapad, te i ne čudi njihova otvorenost ka vizantijskoj i arapskoj kulturi koje zatiču.

Normane su na Siciliji nasledili Nemci, tačnije Svevi i to mirnodopskim putem, bračnim vezama između vladajućih dinastija. Sicilija je tako u XIII veku deo Sacrum Imperium-a, iliti Svetog Rimskog carstva nemačke nacije. Fridrih II, unuk Fridriha I Barbarose, je u svom dugom carskom inventaru titula nosio i onu kralja Sicilije (“Il re di Sicilia”).

Na lozu nemačkih Hoenštaufovaca se nadovezuju francuski Anžujci, ali samo na kratko. U uspešnom ustanku u osvit Uskrsa 1282. godine (I Vespri Siciliani) Siciljani odbacuju Anžujce i priklanjaju se Špancima, preko plemićke dinastije Aragon sa kojima ostaju u tesnim vezama narednih nekoliko vekova. U XVIII veku ponovo prelaze u ruke Francuza, potom Austrijanaca, tokom Napoleonovih ratova čak i Engleza. Epilog svega je “Kraljevina Dveju Sicilija” u XIX veku zajedno sa Napuljem, i konačno prisajidenje Italiji 1860-te, a koje na Siciliji nije prošlo bez otpora.

Viševekovna simbioza sa Španijom ovog dela Italije doprinela je da regionalni jezici sicilijanskog i napuljskog i danas dosta odudaraju od italijanskog i po zvučnosti nalikuju jezicima iberijskog poluostrva. Lokalne stanovnike je danas nemoguće razumeti kada međusobno pričaju u dijalektu.

Geografija ostrva podjednako je dinamična kao i njegova burna istorija. Sicilija je u pogledu reljefa obdarena morem, klisurama, visokim planinama, pašnjacima i aktivnim vulkanom koji se uzdiže čak 3400 metara u vis, tik pored mora. Etna po svojoj prominentnosti nadmašuje sve planinske vrhove na evropskom tlu. Ona je glavni vizuelni reper ovog prostranog ostrva.

Prirodnu scenografiju dodatno upotpunjuju bujna mediteranska vegetacija i spektakularna naselja koncentrisanog tipa (“citta rurale”) koja su od davnina smeštena na brdovitim uzvišenjima sa kojih se stepenasto spuštaju nadole. Gotovo je nemoguće pronaći manje mesto u unutrašnjosti Sicilije koje odstupa od ovog recepta. Generator ovog planiranja prostora svakako je bilo zaposedanje strateških pozicija u cilju bolje zaštite od raznih osvajača, ali vrlo moguće i prirodnih katastrofa, poput poplava i klizišta.

Uprkos ekonomskim migracijama XX veka, bilo preko okeana, ili kasnije ka industrijskim centrima severa Italije, Siciliju danas naseljava skoro 5 miliona ljudi. Palermo je po veličini šesti grad Italije.

Plan posete je najpre značio odabir pravog godišnjeg doba kada je prisustvo posetilaca i dijaspore minimalno. Februar se ispostavio kao pravi izbor. Temperature na obali su prave prolećne. U zaleđu na visinama iznad 1000m je hladnije ali preko dana i dalje prijatno. Etna je pod debelim snežnim nametom a ni erupcije nisu falile!

Itinerario Siculo Invernale: Siracusa – Modica – Ragusa Ibla – Scicli – Noto – Caldagirone – Piazza Armerina – Enna – Gangi – Sperlinga – Cefalu – Palermo.

Temeljnije otkrivanje Sicilije započeli smo u njenom baroknom, jugoistočnom delu – Val di Noto. Snažan zemljotres iz 1693. i obnova koje je usledila nakon toga, transformisaće ionako spektakularne urbane pejzaže gradova Modica, Ragusa, Scicli i Noto u duhu glavne umetničke epohe XVIII veka (“Il barocco ibleo”).

Modica.

Brdoviti pojas jugoistočne Sicilije su Monti Iblei: u pitanju je kraški predeo prošaran brojnim klisurama i ravinama. Za razliku od ostatka kontinentalne Sicilije gde se naselja koncentrišu oko strateških uzvišenja sa kojih se potom šire nadole, u slučaju Modike je obrnuto: stari grad je spektakularno pozicioniran u prirodnom amfiteatru rečne klisure, okružen sa četiri kraška zida, uz koje se stepenasto uspinju “lebdeće mahale” Citta Alta i Oriente.

Modika je predstavljala značajno središte u plurifeudalnom sistemu srednjevekovne Sicilije (Contea di Modica). Tok reke je nakon zemljotresa 1693. izmešten iz doline u koju su se nakon obnove smestila novovekovna monumentalna zdanja i palate. Barokni Duomo di San Giorgo sa svojim impresivnim stepeništem dominira ovom vedutom, prizor je posebno moćan sa druge strane doline (brdo Pizzo).

Ispod vidljivog grada pod zemljom leži čitava mreža pećina i katakombi. Dok je plemsto živelo u palatama i utvrđenjima poviše, stanovništo juga Italije je koristeći pogodnosti terena (“il tufo”) često obitavalo u pećinama (“grottos”) i to zajedno sa stokom. Tragovi tog načina života (troglodizam) danas su najbolje očuvani u gradu Matera u Pulji (Sassi di Matera).

Neobična crkva San Nicolo Inferiore se nalazi u jednoj takvoj pećini u samom centru Modike, a slučajno su je otkrila deca igrajući fudbal 1987. godine. Ova neobična pećinska crkva sadrži osam fresaka koje datiraju iz perioda vizantijske vladavine na ostrvu. Među freskama je i lik Svetog Vida (San Vito) a koji je živeo na Siciliji u III veku nove ere. Izgubio je život 303. godine u velikom progonu hrišćana za vreme imperatora Dioklecijana i kasnije je proglašen za hrišćanskog martira i sveca.

Ragusa.

Na dvadesetak minuta vožnje od Modike, na grebenu iznad rečnih udolina, smestila se Ragusa Ibla. Kao i u slučaju Modike, istorijsko jezgro grada se nalazi na nižoj koti u odnosu na noviji deo grada.

Pozicija starog grada je sama po sebi monumentalna, moćna scenografija prostora skladno je upotpunjena baroknim zdanjima i palacima koje su se, izdaleka nevidljive, organski srodile sa starijim urbanim slojevima i okolnim pejzažom.

Scicli.

Tajnoviti Scicli (čita se “Šikli”) je gradić koji se uzdiže na tri nivoa, na mestu sastavljanja dva kanjona, u neposrednoj blizini mora. Staro mesno jezgro je razvučeno u dve odvojene četvrti smeštene u udolini, to su Santa Maria la Nova i San Bartolomeo. Na uzvišenju koje razdvaja ove minijaturne kanjone se nalaze puste ruine starog utvrđenja sa crkvom San Matteo.

Gradovi kao takvi nisu u mom primarnom fokusu, osim ako ne korespondiraju sa prirodom na harmoničan način, baš kao ovde u Šikliju. Prvi susret sa slikom meni potpuno nepoznatog grada, je ostavio toliko jak utisak da sam morao da se vratim i narednog jutra. Kada su se kišni oblaci razišli, difuzno zimsko svetlo obasjalo je toranj crkve Device Marije baš kako sam zamišljao.

Noto.

Noto, poslednje uporište Saracena na Siciliji, ne pleni toliko strmom geografijom terena kao ostali gradovi iblejski. Šta više, centar ovog mesta je odrađen stereotipno pravolinijski ali opet uz neizbežni grandiozni Duomo na glavnom trgu, koji Noto svrstava u prvorazrednu perjanicu sicilijanskog baroka. Sirakuza nije daleko te je i broj turista pristiglih sa mora ovde nešto veći.

Poseta Siciliji nikako nije potpuna bez posete nekom lokalnom groblju. Kultura sahranjivanja u društvu koje je vekovima snažno okrenuto katoličkoj veri je upečatljiva, i verodostojno preslikava strukturu društvenih staleža. Fizička veličina nadgrobnih spomenika varira od konvecionalnih do raskošnih i kolosalnih.

Caldagirone.

Nakon tri dana na “ostrvu unutar ostrva” a kako neki nazivaju ovaj barokni ćošak jugoistoka Sicilije, uputili smo se još dublje u unutrašnjost. Najpre smo se zaustavili u mestu Caldagirone. I tamo naime postoji raskošna barokna katedrala uvrštena na listu svetske baštine, ali glavna atrakcija mesta su ipak grandiozne stepenice koje do ove katedrale vode.

Piazza Armerina.

Kako smo više odmicali u unutrašnjost, Sicilija je postajala siromašnija, a njeni stanovnici stariji i usamljeniji. Detaljniji pogled na, samo izdaleka, raskošnu Piazzu Armerinu je razotkrio da je dobar deo načičkanih kućica i stanova zapravo potpuno napušten. Par metara od nas u improvizanom dvorištu žena je hranila patke i piliće.

I Piazza Armerina ima taj tipičan izgled mesta na uzvišenju. Antički lokalitet se nalazio u obližnjoj dolini. U XIX veku ispod slojeva zemlje i blata otkrivena je palata iz pozno-rimskog doba (Villa Romana del Casale) sa najbogatijom kolekcijom rimskih mozaika na svetu. I to je ukratko Sicilija, slojevi prošlosti ovde izbijaju na svakom koraku, i oni su neretko fantastično očuvani, od grčkih hramova, preko vizantijskih mozaika i kubeta do baroknih katedrala.

U mreži svega toga “bitnog” za obići, nalazi se pregršt nepretencioznih i nepoznatih ruralnih gradova, utvrđenja, crkava, jednom rečju mikro-lokacija koje kao da nikoga ne zanimaju u svojoj stoprocentnoj autentičnosti.

Villa Romana del Casale predstavlja čudom sačuvano svedočanstvo senatorske ili možda čak i carske rezidencije iz poznog perioda Rimskog carstva (IV vek). Gotovo svi podovi su prekriveni mozaicima koji su do današnjeg dana preživeli u gotovo izvanrednom stanju. Arheološki tragovi datiraju sve do ranog srednjeg veka kada se desio prekid. Po svojoj prilici neka obimna poplava je trajno zapečatila sudbinu naselja koje se potom preselilo na obližnje brdo (današnja Piazza Armerina). Nanosi blata su se, slično vulkanskom pepelu u Pompeji, ispostavili kao odličan konzervator.

Gangi.

Nakon duge vožnje u mrak, naredno jutro smo osvanuli visoko, u zemlji barona, u srcu pastoralne, ruralne Sicilije. Zelena boja pašnjaka, cvat voćki u februaru, i slatke pomorandže za ubrati sa prozora. Sve to na 1100 metara nadmorske. Na horizontu – snegom pokriveni vulkan iz koga kulja gust crni dim.

Dobrodošli u Gangi (čita se Ganđi), mesto koje prkosi gravitaciji, iznad mora zatalasanih pašnjaka, sa najboljim pogledom na Etnu.

Sperlinga.

Tragovi srednjevekovnih vojnih utvrda su do današnjeg dana dobro očuvani dublje u unutrašnjosti ostrva, u planinskom pojasu Parco delle Madonie. Ovaj zabiti deo Sicilije nije zapratio ekonomski razvoj priobalja u potonjim epohama, točak istorije ovde kao da je sa Normanima i Svevima i zastao. Lokalno “gallo-italico” narečje opstalo je vekovima nakon njegove asimilacije u ostatku Sicilije.

Već natpis na ulasku u impresivnu normansku tvrđavu u uspavanom selu Sperlinga upućuje da je ovo onaj tvrdi, brđanski, nepokorivi, deo Sicilije: “Quod Siculis placuit, solo Sperlinga negavit” . Ono što se dopadalo Siciliji, samo je Sperlinga negirala.

Godina je 1943. Operacija Husky – iskrcavanje saveznika na Siciliji. Mural u Sperlingi upućuje na kultnu fotografiju ratnog reportera Roberta Kane. Lokalni seljak američkom vojniku pokazuje put za Sperlingu, kuda su otišli Nemci.

Geraci Siculo.

Mesto Geraci u brdima centralne Sicilije je tokom normano-svevske epohe sedište feudalne loze Ventimiglia. Strateška pozicija je bila ključna za kontrolu puteva koji su spajali severnu i južnu stranu ostrva. Ko nije kontrolisao ovu oblast praktično nije mogao da vlada Sicilijom u celini. Svedok epohe su ostaci drevnih zidina iznad današnjeg mesta.

Cefalu.

I nakon pet dana provedenih u unutrašnjosti ostrva, ponovo smo ugledali more. Planinu smo prevalili panoramskom rutom od Ganđija do Kastelbuona, da bismo na severnu tirensku obalu Sicilije izbili u poznatom letovalištu – Cefalu.

Reč ćefalu potiče od grčke reče kefalo, jer golema stena sa zidinama iznad grada, a koja je u prošlosti dobro služila za zaštitu dragocene luke, i odista podseća na kakvu veliku glavu. Ćefalu je, kao i Palermo, pod Normanima ispisao najsjajnije stranice svoje duge istorije o čemu svedoči katedrala nalik na tvrđavu izgrađena u njihovo vreme, pothranjena impresivnim vizantijskim mozaicima u zlatu.

Palermo.

Maestralni glavni grad Sicilije je ostavljen za veliko finale ovog putovanja. Caput mundi XII veka danas je sirova fuzija urbanog propadanja i arhitektonske raskoši prethodnih epoha. Da je Afrika blizu oseća se u lavirintu uskih ulica u istorijskom centru.

Jutarnja pijaca Mercato di Ballaro je idealno mesto za opipavanje pulsa grada, u njegovom haotičnom miksu buke i mirisa. Hrana se ovde doslovno sprema na ulici – streetfood kultura je nešto po čemu je Palermo globalno prepoznat.

Posle pijace, vredi se prepustiti istorijskom vremeplovu. Vraćam se ponovo na početak priče o Siciliji: nema ko ovde traga ostavio nije, ali je normanska epoha sa svojom inkluzivnom politikom i unikatnim sinkretizmom istočnog i zapadnog krsta, najupečatljivija. Moćni vizantijski mozaici se nalaze u crkvi San Cattaldo i Normanskoj palati.

Palermo u jednoj rečenici: kulminacija južnjačkog temperamenta Evrope i kulturoški most Evrope ka Bliskom istoku i Latinskoj Americi.

I to bi bilo to – Sicilija za početnike u 7 dana. Neka opšta mesta sam svesno zaobišao (Taormina), a na neka druga prosto nismo stigli ni da dobacimo.

Nastavak ovog serijala je, čini mi se neizbežan, jer Sicilija nije ostrvo, Sicilija je kontinent.

Na kome se stvari, na moju veliku sreću, poprilično sporo menjaju.

februar 2025. godine