Kriegshafen Cataro ili primorska tvrđava Boka – impresivna je zaostavština dunavske “Kaiser und Koenig” monarhije na južnom Jadranu. Neke od najatraktivnijih pešačkih staza u Boki prate stare vojne mulatiere do austrougarskih utvrđenja, pažljivo raspoređenih na strateškim tačkama iznad i oko zaliva.
Nakon što je Mletačka republika prestala da postoji 1797. godine i nakon turbulentnog perioda za vreme Napoleonovih ratova, Istra, Dalmacija i južni Jadran su 1814. godine konačno pripali Habzburškoj monarhiji tj. Austrougarskoj. U posedu Dunavske monarhije ostaju sve do završetka Prvog svetskog rata.
Dolaskom Austrije u Boku, bilo je potrebno najpre osigurati južne granice i omogućiti nesmetan život stanovništa i privrede u primorju ali i osigurati mornaricu koja se ubrzano razvijala.
Bokokotorski zaliv je prvorazredna prirodna luka bez premca u Sredozemlju. Zaliv je opasan visokim planinama (Lovćen, Orjen), ujedno dovoljno dubok sa muljevitim dnom idealnim za sidrenje. “Ratna luka Kotor” je tako logično izabrana za južni navalni centar monarhije, dok je Pula sa Brionima izabrana za severno čvorište. Luku je bilo neophodno osigurati sa kopna, sistemom preprečnih tvrđava (“Blockhaus”) i tu počinje priča o kolosalnom projektu zvanom Primorska tvrđava Boka.
Izgradnja sistema fortifikacija u Boki se odigravala u nekoliko faza sve do 1914. godine. Geografski je obuhvatala pristupne tačke sa mora (Mamula, Arza, Trašte, Verige..), potom utvrđenja u Tivatskom zalivu, prevoju Trojica i na brdu Vrmac (Goražda) i konačno severni bedem odbrane u Krivošijama iznad Risna i Perasta.
Kako nam to u svom kapitalnom delu “Werk” prenosi pasionirani istraživač ove materije, Rašo Pavićević iz Herceg-Novog, graditeljski poduhvat primorske tvrđave Boka se mahom odigravao pre otkrića radio-talasa. Stoga su za izgradnju utvrda birana optički povezana strateška mesta. Signalna poruka bi putovala svega nekoliko minuta sa jednog do drugog kraja zaliva!
Impresivna tvrđava Vranovo brdo u narodu poznata i kao Sveti Andrija je snažan vizuelni reper severnog dela Boke Kotorske. Okupira stratešku tačku na brdu između Perasta i Orahovca, preko puta brda Vrmac i tik iznad uskog moreuza Verige koji razdvaja Kotorsko-risanski zaliv od Tivatskog. Dalje ka severu, nastavlja se niz utvrđenja ka Krivošijama i nekadašnjoj granici sa Crnom Gorom (Šanik, Unter i Ober Grkovac, Kom, Stražnik, Dvrsnik).
Staza polazi iz Perasta. Stari vojni put je u donjem delu skoro potpuno zarastao. Na sreću, u gornjim delovima je izuzetno dobro očuvan. Kamena kaldrma je veštom rukom graditelja rubno ojačana “suhozidnom tehnikom”. Negde na pola puta nalazi se napuštena crkvica Svetog Ivana. Put se uspinje gore ka utvrđenju na 750 metara iznad mora u vidu brojnih serpentina. Nagib uspona ne prelazi 15 stepeni, što je predstavljalo pravilo austrijske vojne inženjerije.
A kada se dospe gore, otvara se “strateški pogled” preko zaliva ka otvorenom moru. Na ulazu u tvrđavu nekim čudom i dalje su tu masivne gvozdene dveri – valjda zato što su toliko teške te ih je bez pristupnog puta bilo teško odneti. Uz tvrđavu se nalazi ostaci bistijerne, jer vojne posade su ovde boravile u potpuno bezvodnom okruženju.
Na Vranovo brdo sam se uputio po mraku iz Perasta, kako bih, nepuna dva sata kasnije gore “osvanuo” sinhrono sa prvim zracima sunca preko Lovćena na istoku.
Slede prizori februarskog jutra sa ovog posebnog mesta iznad zaliva.
Koliko je sam zaliv kao prirodna luka bio pogodan za razvitak morskih aktivnosti, toliko je izrazito kamenit, bezvodan kraški teren iznad zaliva predstavljao izuzetan izazov u pogledu izgradnje sistema odbrane. Boka i Budva su bile najjužnije tačke monarhije, veoma udaljene od njenih centara moći i finansija. Izgraditi tvrđave značilo je i izgraditi puteve do njih, obezbediti vodo-opskrbu (bistijerne za skupljanje kišnice), smestiti ljudstvo i stoku.
Način kako je poduhvat sproveden u delo skromnim inženjerskim oruđima XIX veka, bez značajnog narušavanja okoline, danas, vek i po kasnije, ostavlja posetioca u čudu.
I na kraju, kako to često biva pod nepredvidim žrvnjem istorije, ispostavilo se da ceo ovaj mamutski poduhvat nije odigrao značajniju ulogu onda kada je bilo najpotrebnije. Gotovo cela doktrina odbrane Jadrana se ispostavila jalovom, jer do ozbiljnijeg napada i sa kopna i sa mora na austro-ugarsku teritoriju istočnog Jadrana tokom I svetskog rata nije ni došlo.
“Blockhaus” Tvrđave su i dalje tu, po krivošijskim i paštrovićkim visovima i brdima, delom u ruinama, okrnjene zubom vremena, nemarom države i krađom materijala od strane lokalnog stanovništva, ali i dalje prepoznatljive. Zaposedaju neke od najlepših tačaka u primorskom pojasu. “Sweet spots of Montenegro” u pravom smislu te reči.
Knjigu “Werk – Austrohungarian fortresses in Montenegro” Radojice-Raša Pavićevića moguće je kupiti u Podgorici u izdanju Nova pobjeda d.o.o.
Wikiloc: Perast – Vranovo brdo (Sveti Andrija)
Dobrota, februar 2024. godine
NESTVARNA MESTA. 